رقابت های انتخاباتی شبیه مسابقات ورزشی و شاید بیش ازهمه به یک جام فوتبال می ماند.آن چنان که تیمها در رقابتی حرفه ای و درمیان هیاهو و بغض هواداران وچه بسیار در حسرت نیمه مربیان در خروشند و یک فصل پرتلاطم را در گرما و سرما سپری می کنند. اما فرجام کار یک تیم کاپ را می برد و آن دیگری غبطه همه آن فرصت های از دست رفته را می خورد و باز تا روی برگردانند، زمین بازی آماده سوت آغاز دور جدید یک تورنمنت است. رقابت های انتخاباتی هم صحنه تقابل و سپس خویشتنداری سیاسی برای حضور و ظهور احزاب و شخصیت های خواهان کسب قدرت است.
این داستان، بیانی از حال و روز ترکیه ومردمی است که نه تماشاچی که خودصحنه گردان بازی به غایت زیبایی بودندکه جهانیان را به تماشاخواندند! نتایج انتخابات۲۰۲۳ترکیه که دریکصدمین سال تشکیل نظام جمهوری برگزار شد، نقطه عطفی در روند تحولات سیاسی و اجتماعی این کشور قلمداد می شود.
آرایشی شکل گرفته از دوطیف سیاسی متفاوت، یکی ائتلاف جمهور به رهبری رجب طیب اردوغان و دیگری اتحادملت با هدایت کمال قلیچدار اوغلو که در برگیرنده نگرش های متفاوتی از راست افراطی تا نیروهای چپ و هم آوایی جریان های اسلامگرا و ملی گرا و قومی بود. انتخاباتی که نتیجه آن در ریاست جمهوری و همچنین انتخابات پارلمانی به پیروزی رجب طیب اردوغان انجامید. شاید کمتر انتخاباتی در منطقه خاورمیانه به اندازه انتخابات در ترکیه بازتاب داشته باشد که بخشی از آن از موقعیت ژئوپلیتیک این کشور نشات می گیرد.
اکنون اما در نگاهی فراخ تر چگونه می توان نتایج و پیامدهای داخلی و منطقه ای انتخابات ترکیه و ادامه حکومتداری رجب طیب اردوغان را مورد واکاوی قرار داد؟ کدام آموزه و روند مبنای بررسی و تحلیل موشکافانه است که با شرایط امروز ترکیه همخوانی بیشتری داشته باشد؟
اول، مشارکت
نخستین مفهوم و نشانه در بررسی نتایج انتخابات ترکیه “مشارکت” بالای رای دهندگان و نظم در برگزاری آن بود که بسیاری را به حیرت واداشت. سخن از شرکت بالای ۸۸ درصد مردم ترکیه در دور اول انتخابات وحضور بالای ۸۵ درصد در دور دوم انتخابات ریاست جمهوری بزرگ نمایی واقعیت سیاسی و اجتماعی در این کشور همسایه نیست. چه سمفونی باشکوهی در میان بیم و امید و اشک ها و لبخندهای مردمی نگران خلق شد و گویی همه بودند و بودند! ترسیمی بود از یک تابلوی رنگین!
دوم، اعتماد
اعتماد ۲۰ ساله به رجب طیب اردوغان و توان کاریزمایی وی برای بسیج هواداران نوپدیده ای سیاسی است که به بازشناخت بیشتری نیاز دارد. آن هنگام در ۲۰۰۲ که حزب نوپای عدالت و توسعه چون ققنوسی سر از خاکستر انحلال پی در پی احزاب اسلامگرای ترکیه برآورد، بسیاری در داخل و خارج جشن ۲۰ ماهگی حکومتداری اسلامگرایان تکنوکرات خواه را هم متصور نبودند. اما گذار از دالان های پرچالش و توفان زده سیاست و حکومت در ترکیه تنها از تدبیر اردوغان و همفکران نو اندیش او که از قضا برخی اکنون مورد غضبش هستند، برآمد و بس! اگر بازگردیم، چشمان تحلیلگران هم گرد می ماند که اردوغان چگونه توانست به پشتوانه حمایت مردمی نظامیان پرنفوذ را از کاخ سیاست بدر کند و با بهره گیری از مدیران کارآمد اقتصادی ترکیه را از آشفتگی اقتصادی ۲۰۰۳ به بیستمین اقتصاد جهان در ۲۰۲۰ برساند. وقتی که سطح رفاه بالا رفت پایگاه اجتماعی عدالت و توسعه در میان طبقه متوسط و اسلامخواه قوت بیشتری گرفت و قدرت کادرسازی در بدنه حزب هم حتی در روستاهای دور دست افزایش یافت. سپس در دهه دوم حکومت عدالت و توسعه نگاهها به نقش فعال منطقه ای ترکیه متمرکز شد و احیای عظمت عثمان گرایی در مدار توجه اردوغان و همفکرانی در آن زمان چون احمد داوود اوغلو قرار گرفت. بهار عربی وزش ملایم نفوذ منطقه ای و مدل سازی سیاسی ترکیه در جهان عرب را در هم پیچید و دیری نپائید که آنکارا به منزوی ترین بازیگر منطقه تبدیل شد. در آن وقت اردوغان دور اول ریاست جمهوری را در ۲۰۱۴ آغاز کرده بود و کمتر از دوسال با بزرگترین بحران دوران قدرت خود یعنی کودتایی نافرجام و نا تمام روبرو شد. این رخداد صحنه بازی را به کلی تغییر داد و در داخل و سیاست خارجی به تقویت گفتمان ملی گرایی از طریق اولویت دادن به امنیت ملی روی آورد و رویه نظامی گری در سیاست منطقه ای ترکیه بویژه در سوریه و عراق اتخاذ گردید. سیاستی که در پیروزی وی در انتخابات ۲۰۱۸ نقش بنیادینی داشت و برای قوت بخشیدن به نگاه ملی گرایی حزب راست گرای حرکت ملی به رهبری دولت باغچلی که تا آن زمان رقیب سرسخت عدالت و توسعه به شمار می رفت، در کنار دست اردوغان و با هم مشق جدید سیاست کردند. از آن سال به بعد کمال قلیچدار اوغلو رهبر جمهوری خلق و مرآل اکشنر رهبر حزب خوب ملی گرایی جداشده از حرکت ملی جبهه جدیدی از مخالفان را رهبری کردند که ائتلاف اردوغان ـ باغچلی را هدف قرار دادند و بحران اقتصادی ترکیه و افزایش نرخ تورم به کمک آنها آمد و بزرگترین چالش را برای اردوغان بوجود آوردند. در شرایطی که پیش بینی می شد که اردوغان به آخر خط در قدرت رسیده باشد، بازهم و در ماراتنی سخت پیروز انتخابات شد. هرچند عدالت و توسعه پایگاه سنتی بزرگی دارد و اردوغان همچنان از کاریزما برخورداراست، اما بی پروایی نیست که گفته شود برد اردوغان در سایه حمایت بخش مهمی از ملی گرایان حاصل و حادث شد بی کم و کاست.
سوم، رشد ملی گرایی
روندهای تبلیغاتی انتخابات ۲۰۲۳ ترکیه بر بسترهای امنیت ملی و سپس ملی گرایی استوار شد. رجب طیب اردوغان که تجربه امنیتی کردن فضای داخلی ترکیه در جریان انتخابات ۲۰۱۵ و ۲۰۱۸ را داشت در انتخابات ۲۰۲۳ نیز و هرچقدر به موعد برگزاری انتخابات نزدیکتر می شد، بر آتش ایده های ملی گرایی دمید. به خصوص هنگامی که حزب دموکراتیک خلق ها که جانب کردها را می گیرد، از نامزدیکمال قلیچدار اوغلو در انتخابات ریاست جمهوری حمایت کرد فرصت جوسازی های اردوغان علیه رقیبش فراهم شد. اردوغان درسخنان انتخاباتی خود در استانبول اعلام کرد اجازه نخواهیم دادکه قلیچدار اوغلو با همراهی سازمان‌های تروریستی، کشور ترکیه را تجزیه کند. این اظهار نظر اتهام زدن به قلیچدار اوغلو بود که اگر پیروز شود ترکیه به سوی هرج و مرج و تجزیه پیش خواهد رفت. اما قلیچدار دیر در صدد مقابله با این هجمه تبلیغی اردوغان افتاد و آن زمانی بود که انتخابات به دور دوم کشیده شد و رویکرد نامزد ائتلاف ملت در تبلیغات تندتر و بار ملی گرایی به خود گرفت و در دور دوم دیگر کمتر شعار “بهار می آید” داده شد و قلیچدار اوغلو به انتقادی تند از اردوغان پرداخت و بیان داشت، هرگز با سازمان‌های تروریستی مذاکره نکرده‌ام و نخواهم کرد و گفت اگر در انتخابات پیروز شوم،همه پناهندگان را به کشورهایشان می‌فرستم. این شعار به معنای بها دادن به ترکیه یا اول ترکیه بود. البته پدیدار شدن ملی گرایی در انتخابات ۲۰۲۳ ترکیه تنها در شعارهای اردوغان دیده نمی شد، بلکه آمار آرای ملی گرایان افزایش یافت. جمع رای های حزب حرکت ملی و حزب ملی گرای خوب به همراه آرای سینان اوغان بیش از ۲۵ درصد تخمین داده شد. این درصد از رای که خصلتی ترک گرا دارد دارای پیام مهمی حتی برای اردوغان است و چون صحنه سیاسی دوستی و دشمنی همیشگی ندارد و ممکن است ملی گرایان به رغم اختلافات جدی که با یکدیگر دارند در یک بزنگاه تاریخی همگرا شوند. چنانچه دولت باغچلی تا سال ۲۰۱۸ در صف منتقدان سرسخت اردوغان قرار داشت و در یک اقدام غافلگیرانه به متحد هم تبدیل شدند در نتیجه آن اردوغان در دو انتخابات ۲۰۱۸ و ۲۰۲۳ پیروز ریاست جمهوری شد. اردوغان خود اندیشه های ملی گرایانه را با تفکر اسلامگرایی ادغام و گفتمان ملی گرایی مذهبی را بنیانگذاری کرد. اما آنچه در انتخابات ۲۰۲۳ جلوه گر شد رشد ملی گرایی ترک بود. این اظهار نظر سینان اوغان نامزد ریاست جمهوری که بیش از ۵ درصد آرا را در دور اول انتخابات بدست آورده بود، بسیار قابل تامل و سوال انگیز است که گفت: “ما ناسیونالیسم ترک و کمالیسم را یکی از برنامه های اصلی کشور قرار داده ایم.” وی با همین برداشت در دور دوم به جبهه اردوغان پیوست. در مقابل امید اوزداغ رهبر ملی گرای حزب ظفر که در دور اول به همراه سینان اوغان ائتلاف آتا را شکل داده بود، در دور دوم در ازای گرفتن تعهداتی از قلیچدار اوغلو مبنی بر پایبندی به اصول ملی گرایانه به جبهه مخالفان اردوغان پیوست. این جابجایی و جبهه بندی های بر روند آتی تحولات سیاسی و اجتماعی ترکیه تاثیرگذار خواهد بود.
چهارم، صدای بلند مخالفان
جبهه مخالفان اردوغان در دو دسته قابل تقسیم بندی هستند. یکی میز شش نفر یا همان ائتلاف شش گانه که پس از دوسال رایزنی و نشست های پی در پی به اجماعی برای مواجهه با اردوغان رسیدند. دوم، حزب دموکراتیک خلق ها که در جریان انتخابات به حزب سبزها تغییر نام داد هم مخالف جدی اردوغان هستند و هم اینکه حمایت قاطع خود را از قلیچدار اوغلو در هر دو دور انتخابات اعلام داشت. این اتحاد نانوشته میان بخش عمده ای از کردهای ترکیه با ائتلاف ملت در افزایش قابل توجه آرای قلیچدار اوغلو نقش انکار ناپذیری داشت. ترکیب رای حدود ۴۵ درصدی قلیچدار اوغلو در دور اول انتخابات ریاست جمهوری و سپس ۴۸ درصدی در دور دوم برای اردوغان و همفکرانش باورپذیر نبود. اکنون این صدای این جمعیت مخالف در پشت پنجره های کاخ ریاست جمهوری ترکیه به گوش اردوغان بیش از هر زمان دیگری می رسد و منتهی به افزایش مطالبات از وی شده است. تا آنجا که برخی محافل سیاسی بستر اجتماعی و سیاسی ترکیه را آبستن ایجاد یک وضعیت دو قطبی می دانند. آنها منتظر کمترین خطا و یا ناتوانی اردوغان در سامان دادن به اوضاع بحرانی اقتصادی و شکاف های اجتماعی هستند. صدای بلند مخالفان که خواهان تغییر هستند اگر باقی بماند و رهبران میز شش نفره که بر ضرورت احیای دموکراسی در ترکیه در جریان تبلیغات انتخاباتی تاکید داشتند، تا انتخابات ۲۰۲۴ شهرداری ها ائتلاف خود را حفط کنند چالش جدی تری برای عدالت و توسعه به ویژه در کسب شهرداری شهرهای بزرگ بوجود خواهند آورد. از جمله کسانی که همچنان چشم به نقش آفرینی مخالفان دوخته است و با انرژی سخن می گوید اکرم امام اغلو شهردار استانبول است که پس از انتخابات در توئیتی نوشت: ” نگران نباشید. همه چیز را دوباره شروع می‌کنیم. فراموش نکنید؛ تنها چیزی که تغییر نمی‌کند، خود تغییر است.”
اما اگر ائتلاف ملت به هر دلیلی در مسیر تضعیف و جدایی حرکت کنند باید چشم به راه پوسته اندازی اعضای این ائتلاف بود. اگر هم نتوانند ائتلاف خود را دست کم تا انتخابات محلی ۲۰۲۴ حفظ کنند، خط تبلیغی اردوغان علیه این میز که معتقد بود از پشتوانه و وحدت نظر کافی برخوردار نیستند به واقعیت خواهد پیوست و ضربه سنگینی بر جبهه قدرتمند مخالفان اردوغان وارد می آید.
پنجم، معیار انتخاب عادلانه کدام است؟
مشارکت سیاسی در انتخابات دور اول و دوم ریاست جمهوری ترکیه برای جهانیان جالب توجه بود. اما چه پس از برگزاری دور اول انتخابات و چه پس از دور دوم یک مفهوم وارد ادبیات انتخاباتی ترکیه شد و کاربرد بسیاری یافت، و آن اینه ” انتخابات ترکیه آزاد بود، اما عادلانه نه!” حتی اولین جمله کمال قلیچداراوغلو پس از شکست در دور دوم انتخابات همین مفهوم سازی ناعادلانه جلوه دادن انتخابات بود که گفت،شاهدیک دوره انتخاباتی ناعادلانه بودیم. این طرز تلقی دقیقا یک هفته پس از اظهار نظر فرید زکریا اندیشمند و نظریه پرداز روابط بین الملل درباره نتای جدور اول انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۳ ترکیه بیان شد. جالب است که زکریا نتایج دور اول را را نشانه ای از روند افزایش دموکراسی غیرلیبرال دانست و بیان داشت که برای توصیف و تحلیل نتایج انتخابات ترکیه به واژگان جدیدی نیازداریم. اینکه آیاچنین انتخاباتی آزاد است؟ از نظرفنی، بله – اما عمیقاً ناعادلانه بود. “
اما در نگاه تحلیلی معیار یک انتخابات عادلانه در ترکیه کدام است؟ آیا نه آنکه حزب حاکم در هر انتخاباتی و در هر کشوری از دامنه ای از توان بسیج هواداران برخوردار است و ابزارهایی را هم در کنترل دارد و عدالت و توسعه و اردوغان از این قاعده مستثنی نیستند. اما منتقدان می گویند که سیر برنامه ریزی های اردوغان در حد فاصل چند ماه قبل از انتخابات تا برگزاری آن ملاک سنجش است و مصادیق روشنی هم دارد. یکی آنکه اردوغان با کمک نهاد قضایی اکرم امام اغلو مهمترین شانس مخالفان برای نامزدی ریاست جمهوری را از صحنه به در کرد. دوم، قدرت بلامنازع رسانه های طرفدار اردوغان در بمباران های تبلیغات نفس رسانه های رقیب را بردیده بودند.
سخن آخر: ماراتن نفس گیر انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی ترکیه با پیروزی رجب طیب اردوغان به پایان آمد، اما با توجه ترازوهای رای و شرایط اجتماعی و سیاسی ترکیه حکایت همچنان باقی است و بزودی سوت بازی جدید زده می شود.
* دکترای روابط بین الملل و رئیس گروه مدیترانه شرقی انجمن ایرانی مطالعات غرب آسیا
۳۱۱۳۱۱