سرقت ادبی در مقاله به معنای استفاده از ایده‌ها نوشته‌ها یا داده‌های دیگران بدون ذکر منبع است. این عمل که به آن پلاجیاریسم یا دزدی علمی نیز گفته می‌شود نقض مالکیت فکری محسوب شده و پیامدهای جدی برای اعتبار علمی و حرفه‌ای فرد دارد.
در دنیای علم و پژوهش اصالت و نوآوری سنگ بنای اعتبار محسوب می‌شوند. هر اثر علمی که ارائه می‌شود باید حاصل تلاش فکری و تحقیقات اصیل نویسنده یا پژوهشگر باشد. با این حال یکی از چالش‌های جدی که همواره در مسیر تولید محتوای علمی وجود داشته موضوع سرقت ادبی یا پلاجیاریسم است. سرقت ادبی به زبان ساده استفاده از آثار فکری دیگران – اعم از متن ایده داده تصویر یا هرگونه تولید خلاقانه دیگر – بدون کسب اجازه از صاحب اثر و بدون اشاره شفاف و صحیح به منبع اصلی است. این پدیده نه تنها در مقالات علمی و دانشگاهی بلکه در کتاب‌ها پایان‌نامه‌ها گزارش‌های پژوهشی و حتی محتوای منتشر شده در فضای آنلاین نیز مصداق دارد. اهمیت جلوگیری از این عمل به حدی است که در اغلب نهادهای علمی و پژوهشی سراسر جهان قوانین و رویه‌های سختگیرانه‌ای برای مقابله با آن وجود دارد. نقض این اصول اخلاقی و حرفه‌ای می‌تواند منجر به از دست رفتن اعتبار علمی فرد رد شدن اثر منتشر شده و حتی پیامدهای قانونی شود. درک صحیح از مفهوم سرقت ادبی و انواع آن گام نخست برای پیشگیری از وقوع آن است و به پژوهشگران کمک می‌کند تا آثار خود را با رعایت کامل حقوق مولفین و استانداردهای علمی ارائه دهند و به این ترتیب به ارتقاء سطح کیفی دانش و پژوهش کمک کنند.
سرقت ادبی در مقالات علمی به اشکال گوناگونی رخ می‌دهد که شناخت آن‌ها برای هر پژوهشگری ضروری است. این انواع هرچند ممکن است در ظاهر متفاوت باشند اما همگی در اصل استفاده غیرمجاز و بدون ارجاع‌دهی صحیح از آثار دیگران مشترک هستند. یکی از رایج‌ترین انواع سرقت مستقیم یا کپی پیست است. در این حالت نویسنده بخشی یا تمام متن نوشته‌شده توسط فرد دیگری را بدون هیچ تغییری و بدون قرار دادن در علامت نقل قول یا ذکر منبع در مقاله خود استفاده می‌کند و آن را به عنوان کار خود ارائه می‌دهد. این شکل از دزدی ادبی به دلیل وضوح آن معمولاً با ابزارهای تشخیص همانندجویی به راحتی قابل شناسایی است.
نوع دیگری که پیچیده‌تر به نظر می‌رسد اما همچنان سرقت ادبی محسوب می‌شود بازنویسی بدون ارجاع‌دهی یا پارافریز نامناسب است. در این روش نویسنده ایده‌ها یا اطلاعاتی را از منبع اصلی برداشت کرده و با تغییرات جزئی در کلمات یا ساختار جملات آن را به شکل دیگری بیان می‌کند اما از ذکر منبع اصلی خودداری می‌ورزد. حتی اگر متن کاملاً بازنویسی شده و هیچ جمله‌ای عیناً کپی نشده باشد استفاده از ایده یا مفهوم اصلی بدون ارجاع به صاحب آن نوعی دزدی علمی به شمار می‌رود. بازنویسی صحیح مستلزم درک کامل مطلب بیان آن با کلمات کاملاً جدید و متفاوت و در نهایت ارجاع‌دهی دقیق به منبع است.
سرقت ایده نیز یکی دیگر از انواع مهم سرقت ادبی است. در این حالت ممکن است هیچ متنی کپی یا بازنویسی نشده باشد اما نویسنده از ایده‌های اصلی نظریه‌ها مدل‌ها فرضیه‌ها یا نتایج تحقیقات دیگران بدون ارجاع‌دهی مناسب استفاده کند. این نوع سرقت به دلیل ماهیت غیرملموس ایده گاهی دشوارتر قابل اثبات است اما از نظر اخلاقی و علمی تخلف جدی محسوب می‌شود. استفاده از چارچوب‌های نظری متدولوژی‌های خاص یا حتی ساختار کلی یک پژوهش بدون اشاره به منبع الهام یا صاحب ایده اصلی مصداق سرقت ایده است.
یکی از انواع سرقت ادبی که کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد سرقت ادبی از خود یا خودسرقتی است. این اتفاق زمانی رخ می‌دهد که نویسنده بخش‌هایی از آثار قبلی خود را که قبلاً منتشر شده‌اند (مانند مقالات پیشین پایان‌نامه یا گزارش‌ها) در اثر جدید خود مورد استفاده قرار دهد بدون اینکه به انتشار قبلی آن اشاره کند. این عمل در نگاه اول ممکن است عجیب به نظر برسد زیرا محتوا متعلق به خود نویسنده است. اما از آنجایی که آثار منتشر شده معمولاً تحت قوانین حق نشر قرار می‌گیرند و انتظار می‌رود هر اثر جدید حاوی محتوای اصیل و نو باشد استفاده مجدد بدون ارجاع مناسب می‌تواند گمراه‌کننده باشد و به عنوان انتشار چندگانه یا Self-plagiarism تلقی شود که در بسیاری از مجلات و نهادهای علمی تخلف محسوب می‌شود.
سرقت ترجمه نیز یکی دیگر از اشکال سرقت ادبی است که در دنیای امروز و با دسترسی آسان به منابع به زبان‌های مختلف اهمیت یافته است. در این نوع سرقت نویسنده اثری را از یک زبان به زبان دیگر ترجمه کرده و آن را به عنوان کار خود و بدون ذکر نام نویسنده اصلی متن مبدأ یا مترجم قبلی (در صورت وجود) منتشر می‌کند. این عمل نقض حقوق مولف اصلی اثر مبدأ محسوب می‌شود زیرا ایده و محتوای اصلی متعلق به اوست. حتی اگر ترجمه با کیفیت و دقیق انجام شده باشد عدم ارجاع به منبع اصلی آن را در دسته سرقت ادبی قرار می‌دهد و از اعتبار آن می‌کاهد.
پیامدهای سرقت ادبی بسیار گسترده و جدی هستند و می‌توانند جنبه‌های مختلف زندگی حرفه‌ای و شخصی فرد را تحت تاثیر قرار دهند. یکی از مهم‌ترین این پیامدها آسیب جبران‌ناپذیر به اعتبار علمی و حرفه‌ای است. در جوامع علمی شهرت و جایگاه فرد بر اساس اصالت دقت و صداقت در پژوهش‌هایش بنا نهاده می‌شود. کشف سرقت ادبی چه عمدی و چه سهوی می‌تواند منجر به از دست رفتن اعتماد همکاران اساتید دانشجویان و نهادهای علمی شود. این بی‌اعتمادی ممکن است سال‌ها یا حتی برای همیشه بر آینده شغلی و تحصیلی فرد تاثیر بگذارد از جمله عدم پذیرش در دانشگاه‌ها یا موسسات معتبر از دست دادن موقعیت‌های شغلی و محرومیت از دریافت گرنت‌های پژوهشی.
علاوه بر پیامدهای اعتباری سرقت ادبی می‌تواند تبعات قانونی سنگینی نیز به همراه داشته باشد. قوانین حق نشر و مالکیت فکری در بسیاری از کشورها از حقوق مولفین حمایت می‌کنند. در صورت شکایت صاحب اثر فرد سارق ممکن است با جریمه‌های مالی سنگین روبرو شود و در برخی موارد حتی ممکن است به مجازات حبس نیز محکوم گردد. این پیامدهای حقوقی نشان‌دهنده جدیت موضوع از منظر قانونی و لزوم رعایت دقیق حقوق مولفین است. نهادهای علمی و ناشران نیز حق دارند مقالات یا آثاری را که در آن‌ها سرقت ادبی کشف شده رد یا پس بگیرند که این خود به اعتبار فرد آسیب می‌زند.
کیفیت مقالات علمی و پژوهشی نیز به شدت تحت تاثیر سرقت ادبی قرار می‌گیرد. پژوهش‌های علمی بر پایه کارهای قبلی بنا می‌شوند اما این نیازمند درک و توسعه ایده‌هاست نه کپی‌برداری صرف. مقالاتی که حاوی محتوای سرقت شده هستند فاقد اصالت و نوآوری لازم برای پیشبرد دانش در یک حوزه خاص هستند. این مقالات نه تنها به دانش جدیدی اضافه نمی‌کنند بلکه می‌توانند حاوی اطلاعات نادرست یا تحلیل‌های سطحی باشند که به اعتبار کل حوزه علمی آسیب می‌زنند. انتشار چنین مقالاتی در مجلات علمی سطح کیفی این نشریات را نیز پایین می‌آورد و به اعتبار آن‌ها لطمه می‌زند.
مجازات سرقت ادبی در ایران مانند بسیاری از کشورها عمدتاً بر پایه قوانین مربوط به حمایت از حقوق مولفان و مصنفان استوار است. هرچند ممکن است در برخی موارد شدت برخورد قانونی در مقایسه با کشورهای غربی کمتر به نظر برسد اما سرقت ادبی همچنان یک عمل غیرقانونی محسوب می‌شود و پیامدهای حقوقی خود را دارد. طبق قوانین موجود در ایران استفاده بدون اجازه از آثار دیگران و انتساب آن به خود می‌تواند منجر به پیگرد قانونی از سوی صاحب اثر شود. در صورت اثبات سرقت ادبی فرد متخلف ممکن است به پرداخت خسارت مالی به صاحب اثر محکوم شود. همچنین در برخی موارد جدی‌تر مجازات‌هایی نظیر جزای نقدی یا حتی حبس نیز برای متخلف در نظر گرفته شده است. این قوانین به منظور حمایت از حقوق مالکیت فکری و تشویق به تولید محتوای اصیل وضع شده‌اند.
فراتر از پیامدهای قانونی سرقت ادبی در ایران به ویژه در محیط‌های آکادمیک پیامدهای حرفه‌ای و اعتباری جدی دارد. دانشگاه‌ها موسسات پژوهشی و مجلات علمی داخلی و خارجی معمولاً سیاست‌های سختگیرانه‌ای در قبال سرقت ادبی دارند. کشف سرقت ادبی در یک مقاله می‌تواند منجر به رد شدن آن مقاله از سوی مجله ابطال مدرک تحصیلی اخراج از دانشگاه یا موسسه و از دست رفتن موقعیت‌های شغلی شود. این پیامدها نشان‌دهنده این است که حتی اگر جرم سرقت ادبی در ایران به اندازه برخی کشورها جنبه کیفری گسترده‌ای نداشته باشد اما از منظر حرفه‌ای و علمی به شدت با آن برخورد می‌شود و می‌تواند آینده فرد را به طور جدی تحت تاثیر قرار دهد. بنابراین رعایت اصول اخلاقی و قانونی در تولید محتوای علمی امری ضروری است.
پیشگیری از سرقت ادبی نیازمند آگاهی دقت و رعایت اصول اخلاقی در تمام مراحل نگارش و پژوهش است. اولین گام در این مسیر آموزش و درک صحیح از مفهوم سرقت ادبی و انواع آن است. نویسندگان و پژوهشگران باید با تعاریف مختلف دزدی علمی آشنا شوند و بدانند چه اعمالی مصداق این تخلف هستند. مهم‌ترین ابزار پیشگیری ارجاع‌دهی صحیح و دقیق به تمام منابعی است که از آن‌ها ایده اطلاعات نقل قول یا داده‌ای برداشت شده است. هرگونه استفاده از کار دیگران حتی اگر بازنویسی شده باشد باید با ذکر منبع همراه باشد. شیوه‌های مختلف ارجاع‌دهی (مانند APA MLA Chicago و…) باید به درستی آموخته و به کار گرفته شوند.
برای جلوگیری از کپی مستقیم به جای کپی کردن متن باید ایده‌ها را درک کرده و آن‌ها را با کلمات و شیوه بیان خودتان بازنویسی (پارافریز) کنید. حتی پس از بازنویسی ارجاع‌دهی به منبع اصلی الزامی است. استفاده از علامت نقل قول برای نقل قول‌های مستقیم و کوتاه نیز بخشی از فرآیند ارجاع‌دهی صحیح است. همچنین توسعه ایده‌های شخصی و تکیه بر تحلیل‌ها و نتایج پژوهش خودتان بهترین راه برای تولید محتوای اصیل است. مدیریت زمان در فرآیند پژوهش و نگارش نیز می‌تواند به پیشگیری از سرقت ادبی کمک کند؛ عجله در نوشتن و فشار زمانی ممکن است فرد را به سمت کپی‌برداری سوق دهد. استفاده از نرم‌افزارهای مدیریت منابع مانند Zotero یا Mendeley نیز می‌تواند در سازماندهی منابع و ایجاد فهرست ارجاعات دقیق بسیار موثر باشد.
امروزه ابزارهای آنلاین متعددی برای بررسی سرقت ادبی و همانندجویی متون وجود دارند که به نویسندگان و ناشران کمک می‌کنند تا قبل از انتشار از اصالت محتوای خود اطمینان حاصل کنند. این ابزارها با مقایسه متن ارسالی با پایگاه‌های داده عظیمی شامل مقالات علمی منتشر شده کتاب‌ها پایان‌نامه‌ها محتوای وب و منابع دیگر میزان شباهت متنی را شناسایی و گزارش می‌دهند. یکی از شناخته‌شده‌ترین و معتبرترین این ابزارها نرم‌افزار iThenticate است که به طور خاص برای استفاده توسط پژوهشگران دانشگاه‌ها و ناشران علمی طراحی شده است. این ابزار با دقت بالا بخش‌های مشابه متن را مشخص کرده و منابع اصلی آن‌ها را نمایش می‌دهد و درصدی از همانندجویی را ارائه می‌کند.
ابزار دیگری که به ویژه در محیط‌های دانشگاهی کاربرد فراوانی دارد Turnitin است. این نرم‌افزار نیز مانند iThenticate متن را با حجم وسیعی از داده‌ها مقایسه می‌کند و گزارشی از میزان شباهت ارائه می‌دهد. ابزارهای دیگری مانند Grammarly Premium Plagscan Quetext و Scribbr نیز خدمات مشابهی را با تمرکزهای متفاوت ارائه می‌دهند. برخی از این ابزارها نسخه‌های رایگان با امکانات محدود دارند در حالی که نسخه‌های کامل‌تر نیازمند پرداخت هزینه اشتراک هستند. استفاده از این ابزارها به ویژه iThenticate برای مقالات علمی که قرار است در مجلات معتبر منتشر شوند یک گام ضروری در فرآیند نگارش محسوب می‌شود. این ابزارها به نویسنده امکان می‌دهند تا پیش از ارسال مقاله بخش‌هایی را که شباهت ناخواسته با منابع دیگر دارند شناسایی کرده و با بازنویسی یا ارجاع‌دهی صحیح آن‌ها را اصلاح کند و به این ترتیب از بروز سرقت ادبی جلوگیری نماید و شانس پذیرش مقاله خود را افزایش دهد.
سرقت ادبی تنها به مقالات علمی محدود نمی‌شود و در دیگر حوزه‌های تولید محتوا به ویژه نویسندگی و شعر نیز مصداق دارد. در این زمینه‌ها نیز استفاده از آثار ایده‌ها سبک بیان یا حتی ساختار یک اثر بدون ذکر منبع یا کسب اجازه نوعی دزدی ادبی محسوب می‌شود و می‌تواند پیامدهای جدی برای اعتبار خالق اثر داشته باشد. سرقت ادبی در نویسندگی شامل استفاده از جملات پاراگراف‌ها شخصیت‌ها طرح‌های داستانی یا ایده‌های اصلی یک اثر ادبی یا غیرادبی بدون ارجاع به نویسنده اصلی است. این می‌تواند در قالب رمان داستان کوتاه مقالات خبری محتوای وب یا هرگونه نوشته دیگری رخ دهد. همانند سرقت علمی بازنویسی ایده یا محتوا بدون ارجاع نیز در نویسندگی دزدی ادبی محسوب می‌شود.
در حوزه شعر سرقت ادبی می‌تواند اشکال ظریف‌تری داشته باشد اما به همان اندازه جدی است. شعر متکی بر ترکیب خاص کلمات تصاویر استعارات وزن قافیه و احساسات است. سرقت ادبی در شعر می‌تواند شامل استفاده از مصرع‌ها یا ابیات کامل یک شاعر دیگر تقلید بیش از حد از سبک و سیاق منحصر به فرد یک شاعر به گونه‌ای که اثر جدید فاقد اصالت باشد یا حتی استفاده از ایده‌ها و تصاویر مرکزی یک شعر بدون اشاره به منبع الهام باشد. به دلیل ماهیت خلاقانه و فردی شعر هرگونه استفاده از کار دیگران بدون ارجاع مناسب به اصالت اثر جدید لطمه می‌زند و حقوق معنوی شاعر اصلی را نقض می‌کند. در هر دو حوزه نویسندگی و شعر رعایت اخلاق حرفه‌ای و احترام به خلاقیت دیگران اساس کار محسوب می‌شود و سرقت ادبی نه تنها تخلفی اخلاقی بلکه می‌تواند پیامدهای قانونی نیز در پی داشته باشد.
نام دیگر سرقت ادبی چیست؟
نام دیگر سرقت ادبی پلاجیاریسم (Plagiarism) است. این اصطلاح به‌ویژه در محیط‌های آکادمیک و علمی برای اشاره به استفاده نادرست از آثار و ایده‌های دیگران بدون ذکر منبع به کار می‌رود.
iThenticate چیست و چگونه به شناسایی سرقت ادبی کمک می‌کند؟
iThenticate یک نرم‌افزار تخصصی تشخیص سرقت ادبی است که با مقایسه متن ارسالی با پایگاه داده وسیعی از منابع منتشر شده میزان تشابه متنی را شناسایی کرده و منابع اصلی مشابه را گزارش می‌دهد.
چرا استفاده از iThenticate مهم است؟
استفاده از iThenticate به پژوهشگران کمک می‌کند تا بخش‌های مشابه مقاله خود با منابع دیگر را قبل از انتشار شناسایی و اصلاح کنند که این امر از بروز سرقت ادبی جلوگیری کرده و شانس پذیرش مقاله در مجلات معتبر را افزایش می‌دهد.
آیا گزارش iThenticate به‌طور دقیق میزان سرقت ادبی را مشخص می‌کند؟
گزارش iThenticate درصد تشابه متن با منابع دیگر را دقیقاً نمایش می‌دهد و منابع مشابه را مشخص می‌کند. این گزارش ابزاری قدرتمند برای ارزیابی میزان همانندجویی و اصلاح متن است.
چه تفاوتی بین iThenticate و دیگر ابزارهای تشخیص سرقت ادبی وجود دارد؟
iThenticate به طور خاص برای متون علمی و پژوهشی طراحی شده و پایگاه داده بسیار گسترده و تخصصی در این حوزه دارد که آن را برای بررسی مقالات آکادمیک و انتشار در مجلات معتبر مناسب‌تر می‌سازد.