گذشته جوامع اسلامی؛ از اختلاف تا تفرقه

اختلاف و تفرقه در تاریخ جوامع اسلامی از مباحث تأمل برانگیزی است که فهم عمیق آن نقشی محوری در تحلیل تحولات تاریخی اجتماعی و سیاسی جهان اسلام دارد. مقاله حاضر با نگاهی جامع نگر و تطبیقی ریشه ها و پیامدهای اختلاف ها و تفرقه ها در میان جوامع اسلامی را بررسی کرده و تلاش دارد این تحولات را در چارچوب زمینه های فرهنگی تمدنی و تاریخی خاص خود تحلیل کند. متن پیش رو ترجمه سخنان دکتر محمد مسجدجامعی در کنفرانس بین المللی «البحث عن التواصل و الثقة فی العالم الاسلامی» است که در ۲۱ تا ۲۳ نوامبر ۲۰۲۴ در دانشگاه اسلامی علوم و تکنولوژی در غازی عنتاب ترکیه ایراد شد. در این نشست نویسنده با رویکردی تاریخی و تحلیلی تنوع ها و تفاوت های موجود در جهان اسلام را از دوران پیامبر اکرم (ص) تا ادوار پسین مورد واکاوی قرار داده و بر تأثیر عوامل جغرافیایی قومی و نیز پویایی های سیاسی و اجتماعی تأکید کرده است:

در ابتدا لازم است از برگزارکنندگان محترم صمیمانه تشکر کنم و خدمت شرکت کنندگان عزیز عرض سلام و ادب و احترام دارم. بسیار امیدوارم کنفرانس به اهداف تعیین شده نائل شود.

از من خواسته شده مقاله ام را با موضوع «گذشته جوامع اسلامی؛ از اختلاف تا تفرقه» ارائه دهم. تلاش می شود در چارچوب عنوان یاد شده به مهمترین نکات اشاره شود.

1-اسلام دینی است باز و تبلیغی و جهانی. دین یک قوم و یا نژاد و یا گروه خاصی نبوده و نیست. از ابتدا چنین بوده و چنین خواهد بود. از این نقطه نظر در میان ادیان مختلف به مسیحیت نزدیک تر است؛ لذا بهتر است موضوع تفاوت ها و اختلاف های درونی آن به گونه ای مقایسه ای با مسیحیت مورد مطالعه و مداقّه قرار گیرد.

مسیحیت به عنوان دینی باز و تبلیغی و جهانی چه در گذشته و چه در حال حاضر تنوع و تکثّرهای فراوانی داشته است. شاخه های بزرگ کلیسایی عبارتند از کلیسای کاتولیک کلیساهای متعدد پروتستان اروپایی و نیز کلیساهای اونجلیکال که از درون کلیساهای پروتستان درآمده است و اصولاً پدیده ای امریکایی است و عمدتاً در این کشور شکل گرفته است. هم اکنون پیروان فراوانی دارد و پیروانش بسیار فعال و متحرّک هستند و در تمامی نقاط جهان حضور دارند و عموماً تفکرات آخرالزمانی دارند و به شدت طرفدار اسرائیل هستند. کلیساهای متعدد ارتدوکس در آنجا که ریشه بیزانسی دارند همچون کلیسای ارتدوکس روسیه و یونان و قبرس و سایر کلیساهای ارتدوکس موجود در شرق اروپا و نیز کلیساهای قدیمی خاورمیانه ای که اگرچه به لحاظ نظام اعتقادی ارتدوکس هستند امّا تفاوت هایی با کلیساهای ارتدوکس بیزانسی دارند همچون کلیساهای ارمنی و قبطی و آشوری. در این میان کلیسای بزرگ انگلیکان به مثابه یکی از شعب کلیساهای پروتستان لحاظ شده است.

در گذشته و از همان قرون نخستین تفسیرهای مختلفی در باب رابطه خداوند و حضرت مسیح و شخصیّت و بلکه ماهیت وجودی آن حضرت وجود داشت که در مجامع کلیسایی در قرون چهارم و پنجم و ششم مورد بحث و بررسی قرار می گرفت و عموم انشقاق های کلیسایی به همان دوران بازمی گردد. این موضوع در قرون بعدی هم ادامه یافت که البته اهمیت آنها به مراتب کمتر از اهمیت چهار مجمع اولیه است. نکته این است که کلیسای حاکم در هر منطقه ای به شدت با انشقاق های الهیاتی و پیروان آنها برخورد می کردند. اگر چنین نبود هم اکنون شاهد تنوع بیشتری در جهان مسیحی بودیم.[1]

نمونه دیگر مارکسیسم است که اگرچه جنبه دینی ندارد امّا به عنوان یک ایدئولوژی شباهت هایی با دین به مثابه یک نظام اعتقادی دارد. در اینجا نیز شاهد تنوع فراوان این مکتب بعد از جنگ جهانی دوم هستیم. بدین معنی که مارکسیسم موجود در شوروی متفاوت بود با مارکسیسم موجود در چین و آلبانی و یوگسلاوی و حتی کوبا و کره شمالی؛ و به همین ترتیب مارکسیسم در کشورهای دیگری که بعدها بدان روی آوردند همچون اتیوپی و موزامبیک و آنگولا. از این همه گذشته کمونیسم اروپایی به کلی متفاوت بود با دیگر انواع کمونیسم.

این بدین معنی است که تنوع و تکثر برای هر دین و مکتب اعتقادیِ بزرگی که پیروان فراوانی در نقاط مختلف دارد جریانی طبیعی است و این سخن در مورد دین مبین اسلام صحیح تر است. این دین در همان دوران نخستین عموم تمدن های زنده زمانش را به زیر چتر خود کشید. در قلمرو او اقوام و نژادها و زبان های مختلفی وجود داشتند که هریک میراث دار دین و فرهنگ و تاریخ و تمدن خاص خود بودند. مضافاً که به لحاظ جغرافیایی و خصوصاً جغرافیای طبیعی بسیار متنوع بودند. این ویژگی ها در تنوع بخشیدن به پیروان این دین نقش بزرگی ایفا می کرد.

2- هنگامی که از تنوع در قلمرو اسلامی صحبت می شود می باید به عوامل وحدت آفرین هم اشاره شود. اسلام به ویژه در مقایسه با مسیحیت که به لحاظ زمانی نزدیک ترین دین به او است خصوصیاتی استثنایی دارد. ویژگی نخست به کتاب آسمانی او بازمی گردد که اصولاً بسیار متفاوت است با کتاب مقدس. مخصوصاً که تلقی مسلمانان از قرآن کریم چه در گذشته و چه در حال حاضر متفاوت بوده و هست با تلقی مسیحیان از کتاب مقدس.

قرآن کریم هسته مرکزی اعتقادات اسلامی است. اسلام و در وجوه مختلف آن مرهون این کتاب بوده و هست. حقیقتی ثابت و جاودانی که اعتقاد صریح بدان نشانه ایمان اسلامی است.

نکته بعدی اینکه این دین در زمان حضور بنیانگذارش حضرت ختمی مرتبت تکمیل شد. دینی چون مسیحیت عملاً در دوران های بعد از حضرت مسیح است که شکل می گیرد و در مورد اسلام داستان چنین نیست. علوم اسلامی در مفهوم عام آن عملاً تفسیر و تفصیل هر آن چیزی است که در قرآن آمده است.

و بالاخره اینکه این دین به دلیل جامعیّتش اصولاً جامعه و به عنوانی نظام اجتماعی و حقوقی و دینی و بالاخره تمدن جدیدی را پایه گذاری کرد. نظام اعتقادی و نیز احکام فراوان و متعدد و همه جانبه او در کنار نظام اخلاقی و مناسکی اش که عمیقاً متأثر از قرآن کریم و سیره نبوی است پشتوانه چنین جامعیتی است. این بدین معنی است که از همان دوران مدینه پیامبر جامعه جدیدی پی افکند که بعدها به فرهنگ و تمدن بزرگ اسلامی تبدیل شد. فرهنگ و تمدنی که علی رغم تمامی تحولات و مخالفت ها بخش های مهمی از آن هنوز هم زنده و الهام بخش است و می کوشد علی رغم تمامی فشارهای مختلف زنده بماند و به زندگی و آینده مسلمانان شکل دهد.

البته عناصر دیگری هم وجود دارد که یکپارچگی مسلمانان را چه در طول تاریخ و چه در سطح زمان موجب شده و می شود. امّا قابل انکار نیست که تفاوت هایی وجود دارد و البته طبیعی هم هست که با توجه به قلمرو گسترده اسلام وجود داشته باشد. حال ببینیم منشاء این تفاوت ها که بعد به اختلاف و تشتّت انجامید چه بوده است.

3- قبل از ورود به بحث لازم است به نکته ای اشاره شود و آن اینکه بعضاً اختلاف ها و پراکندگی ها به دلیل مخالفت صریح و یا غیر صریح کسانی بود که در تعارض با اسلام قرار داشتند.[2] این جریان را حتی در دوران حیات پیامبر هم شاهد هستیم. نمونه های متعددی را می توان نشان داد خصوصاً پس از آنکه اسلام به قدرت بزرگی تبدیل شد اگرچه قبل از آن هم مواردی وجود داشت امّا چشمگیر و تعیین کننده نبود.

نمونه کامل آن داستان مسجد ضرار است. هدف اصلی بنیان گذاران آن که قرآن کریم هم بدان اشارت دارد ایجاد تشتت و اختلاف در بین مسلمانان و بهره بردن از آن بود که پیامبر به سختی با آن برخورد کرد.[3] نمونه دیگر گردآمدن برخی از منافقان در خانه سویلم بود که در حومه مدینه قرار داشت. اگرچه منافقان پیوسته حضور داشته اند امّا در این مورد هدف ایجاد تشکیلات و بلکه نهادی بود که به گونه ای محاسبه شده در برابر پیامبر و مسلمانان بایستد.[4]

در اواخر عمر پیامبر نمونه های دیگری نیز وجود داشت. از تحریک های ابوعامر راهب گرفته که خصومت بی پایانی علیه پیامبر و مسلمانان داشت[5] تا کسان دیگری که به دلیل استفاده از موقعیت و احیاناً جهت کسب ثروت و نیل به قدرت و یا دشمنی با اسلام بدان دست می یازیدند.

این نوع اختلاف ها که آگاهانه و با مقاصد خاصی تمهید شده بود متفاوت است با آن نوع اختلاف هایی که به دلیل تفاوت شرائط و موقعیت ها ایجاد می شد که اصولاً بهتر است بدان تفاوت بگوییم و نه اختلاف. این تفاوت ها ریشه ها و «منطق تحولی» خاص خود را دارد که ذیلاً به اختصار بدان پرداخته می شود.

4- در مکه مسلمانان دوران بسیار سختی را می گذرانیدند و مورد آزار و اذیت های مختلف قرار می گرفتند. خود پیامبر هم چنین وضعیتی داشت. تا آنکه پیامبر و گروه زیادی از مسلمانان اولیه به مدینه هجرت کردند. در اینجا اگرچه تضیقات موجود در مکه وجود نداشت امّا تا سالها مورد تهدید بودند و جنگ های مختلفی بدانها تحمیل شد. مهمترینش سه جنگ بدر و احد و احزاب است. جنگ احزاب و با توجه به تمهیدات و محاسبات گسترده جهت ریشه کنی اسلام و مسلمانان صورت گرفت که البته به نتیجه نرسید.

این جنگ نقطه عطف بزرگی است در تاریخ مدینه النبی و اینکه مسلمانان به عنوان یک واقعیت موجودیت خود را در شبه جزیره العرب تثبیت کردند. آنچه این جریان را تکمیل کرد فتح مکه بود آن هم به گونه ای مسالمت آمیز و بدون خونریزی.[6] احتمالاً این نخستین فتحی بود در این سرزمین وسیع که بدون کشتار حاصل آمد. سقوط مکه اهمیتی رمزی داشت. می توان گفت مکه پایتخت شبه جزیره العرب بود. مرکز دینی مناسکی ادبی تاریخی و تجاری؛ خصوصاً که مکیان پس از فتح آن عموماً اسلام را پذیرفتند و با احترام و تکریم بدان نگریستند.

از این پس قبائل مختلف به مدینه آمدند و اسلام را گردن نهادند. جریانی که به سرعت انجام شد و به «عام الوفود» شهرت یافت.[7] تا آنجا که به هنگام رحلت پیامبر(ص) کم وبیش تمامی شبه جزیره به اسلام درآمده بود. این اقبال گسترده اگرچه مورد استقبال مسلمانان قرار گرفت امّا در چنین مدت کوتاهی ممکن نبود که اسلام و احکام و اخلاقیات اسلامی بتواند نفوذ کند و تعیین کننده شود.

از این گذشته قبائل و مناطق مختلفی که وجود داشت نسبت به یکدیگر حساسیت های مختلفی داشتند که این همه ناشی از سوابق و درگیری های تاریخی بود. آنها عموماً یکدیگر را تحمّل نمی کردند و به زودی این واقعیت ها در اواخر عمر شریف پیامبر و پس از رحلت ایشان سر باز کرد و به صحنه آمد.

5- شاید نمونه خوب داستان ارتداد برخی از قبائل یمن باشد که به «اهل ردّه» معروف شدند.[8] آنان اسلام را پذیرفته بودند امّا نسبت به مکیان و قریشیان و به طور کلی «عدنانی»ها و «مضری»ها حساسیت داشتند. چرا که «قحطانی» بودند. و لذا مدتی پس از آن پذیرش و با تحریک بزرگان شان اسلام را ترک گفتند و در برابرش ایستادند که به جنگ های ردّه منجر شد. آنها نمی خواستند رهبری اینان را بپذیرند.

عامل اصلی در این میان اختلافات قبیله ای و خصوصاً منطقه ای بود. یعنی رقابت منطقه یمن و منطقه حجاز و قبائل ساکن در این دو. در نهایت در آن زمان این تفاوت و اختلاف به ارتداد انجامید امّا در دوران های بعدی خود را در تفسیرهای مختلف از اسلام نشان داد. به عبارت دیگر نارضایتی را نه با نفی اصل دین بلکه با ارائه تفسیری متفاوت نشان دادند. چنین واقعیت هایی بعدها تاریخ اسلام را به شدت تحت تاثیر قرار داد. جنگ های سه گانه جمل و صفین و نهروان در آنجایی که به توده لشگریانی که در برابر امام علی(ع) ایستادند بعضاً تحت تاثیر چنین واقعیت هایی است که گفته آمد.[9]

جنگ های برون مرزی که به فتوحات شهرت یافت و بلافاصله پس از جنگ های ردّه آغاز شد شرائط جدیدی ایجاد کرد و مشکلات ناشی از اختلافات قبیله ای و منطقه ای به حال کمون رفت. توجهات به سوی فراتر از مرزها بود. اختلاف ها تحت الشعاع پیشروی های نظامی بود که هم تمایلِ به جنگ این قبائل را اشباع می کرد و هم غنائم منقول و غیر منقول فراوانی را نصیب جنگاوران می ساخت.

یکی از دلائل اصلی فروپاشی قیام های اهل ردّه مشغول شدن به همین جنگ ها بود. برخی از داعیه داران این قیام ها خود به فرماندهان همین جنگ ها تبدیل شدند.

 این جریان تا اوج گیری این جنگ ها ادامه یافت و پس از فروکش کردن آن و شکست نهایی ساسانیان و رومیان دوباره خود را نمایان ساخت و به عنوان یک عامل مهم در شکل دادن به حوادث ایفای نقش کرد. خصوصاً که این مسئله همزمان بود با اواسط خلافت عثمان.

عثمان در نیمه دوم خلافتش سیاست «بنی امیه گرایانه» را در پیش گرفت.[10] او حتی فرد شناخته شده ای چون ابوموسی اشعری را که استاندار بصره بود برکنار و آن را به جوانی کار ناآزموده عبدالله عامر که فرزند خاله او بود واگذار کرد و در واقع این سمت را به او بخشید. در آن هنگام او کمتر از بیست سال داشت.[11]

البته عوامل فراوان دیگری در این میان نقش داشت. ثروت بیکران وارد شده به مدینه و توزیع شده در بین جنگجویان و بزرگان مدینه[12] مهاجرت سنگین بسیاری از قبائل نجد و یمن و حجاز به سرزمین های مفتوحه شکل گیری و گسترش شهرهایی چون کوفه و بصره تصرف زمین های حاصل خیز و مرغوب شام و بین النهرین و نواحی مختلف قلمرو ساسانی و رومی کثرت غلامان و کنیزان جامعه اولیه شبه جزیره را به طور کامل دگرگون ساخته بود و این همه در شکل دهی به فرهنگ عمومی و دینی آنان تاثیرگذار بود.

این مجموعه شرائط را برای بروز اختلافات قدیمی و خلق اختلافات جدید و البته در چارچوب دین فراهم می آورد و از جمله آنها سیاست «غیر عرب» ستیزانه ای بود که در دوران امویان تشدید و سپس در دوران عباسیان تعدیل شد.[13]

6- بدین ترتیب اسلام از شبه جزیره پای بیرون نهاد و شهروندان غیر عرب را به خود فراخواند. آنان میراث داران فرهنگ و دین و زبان و تمدن دیگری بودند و طبیعتاً اسلام را در بستر خاص فرهنگی و تمدنی خود می فهمیدند؛ امّا به هر حال به دلیل ویژگی های منحصربه فرد اسلام که به استحکام و اصالت کتابش و ساختمان اعتقادی و فقهی او بازمی گشت فهم آنان از دین جدید چندان متفاوت نبود.

در اینجا لازم است به کیفیت گسترش اسلام در آنجا که به موضوع تفاوت ها و اختلاف ها مربوط می شود بپردازیم. پس از جنگ های برون مرزی نخستین که به فتوحات شهرت یافت مردم متعلق به این مناطق عموماً در نوعی انزوا و بهت زدگی قرار گرفتند. آنها و حتی نخبگان شان زبان حاکمان جدید را نمی دانستند و لذا نمی توانستند با آنان رابطه برقرار کنند مضافاً که حاکمان جدید غالباً و بلکه کلاً ستیزه جو مغرور و ظالم بودند. پس از دو سه نسل فرهیختگان شان با زبان عربی و از این طریق با معارف دینی آشنا شدند و از حاشیه به متن آمدند؛ به متن جامعه چه به لحاظ سیاسی و نظامی و چه به لحاظ علمی و ادبی و دینی. یکی از نتایج آن سقوط بنی امیه بود.[14]

در دوران جدید هم جامعه مسلمانان غیر عرب از حالت جمود بدرآمده و در صحنه به طور کامل و همه جانبه حضور یافت و هم در زمانی کوتاه افکار و اندیشه های آنان در قلمروهای شرق و  غرب ساسانی و رومی میدان دار شد و کسان فراوانی را حتی در بین اعراب به خود جلب کرد و این سر منشأ تحولات بزرگی و در زمینه های مختلف گردید.[15]

تفاوت ها و به عنوانی اختلاف هایی که در این دوره زمانی پدید آمد به مراتب بیش از تفاوت هایی بود که قبلاً وجود داشت. پایتخت یعنی بغداد و شهرهای بزرگ دیگر همچون کوفه و بصره و مدینه و حتی مکه و مجموعه شام میدان آراء مختلف کلامی و دینی و فقهی و حتی ادبی و تفسیری شدند؛ خصوصاً در این دوران است که احادیث جمع آوری می شود. آنچه بدین جریان ها کمک می کرد خلفای نخستین عباسی بودند که به گسترش آثار و علوم دیگران اهتمام می ورزیدند و مراکز مختلفی جهت ترجمه آثار فلسفی و علمی و طبی دیگران ایجاد کردند و دقیقاً از همین نقطه است که تمدن اسلامی در مفهوم جامع آن شکل می گیرد.

7- صحنه جدید پدید آورنده گرایش های مختلفی بود که بعضاً با یکدیگر در تعارض بودند. در آنجا که داستان به توده مردم مربوط می شد آنان به نوعی نگران تضعیف شوکت دین و اعتقادات و احکام دینی بودند. این دلواپسی عمدتاً به نفع عالمان و محدثان و فقهایی بود که گرایش های اهل حدیثی داشتند. برای نمونه اعتقادات و گرایش های توده مردم بغداد در اوائل قرن سوم به گونه ای بود که گرایشی که خود را دلواپس «راست دینی» نشان می داد به گرایش های عقلی و فلسفی و حتی کلامی ترجیح می دادند و به همین دلیل بود که نحله بزرگ معتزله که عالمان فراوانی داشت و یک چند مأمون و واثق و معتصم هم پشتیبان آنها بودند از زمان متوکل به بعد از نفس افتاد.[16] درست است که آنان ادامه یافتند و دانشمند بزرگ شان قاضی عبدالجبار همدانی در اوائل قرن پنجم درخشید[17] امّا سیر حوادث به گونه ای بود که حاکمیت با حمایت توده مردم آنان را از صحنه بیرون راندند.[18]

جریان یاد شده یعنی گرایش اهل حدیثیِ توده مردم تنها در بغداد آن زمان وجود نداشت شرایط به گونه ای درآمد که عموم شهرهای بزرگ را فراگرفت و عموماً حکام برای تثبیت خود از چنین موجی بهره گرفتند. ترکیب این دو جریان در تشدید اختلاف ها و در نهایت تشتت ها نقش بزرگی داشت؛ به ویژه که حکام از چنین اختلافاتی سوء استفاده می کردند. مسئله صرفاً در چارچوب مسائل کلامی و معتزلی – اشعری و یا معتزلی – اهل حدیثی و حتی اشعری – اهل حدیثی محصور نماند و مذاهب فقهی را نیز دربرگرفت که متأسفانه تاریخ مفصل دردناکی دارد.

به هرحال سخن در مورد سرزمین های فتح شده ای بود که به لحاظ تمدنی پیشرفته تر از فرهنگ و تمدن اعراب فاتح بودند. اتفاقاً در هر دو قلمرو ایران و روم به هنگام ظهور اسلام مباحث دینی و اعتقادی بسیار شکوفا و همه گیر بود. در ایران شاهد ظهور و حضور آئین های مانوی و مزدکی و نیز مسیحیان رو به افزایش نسطوری هستیم که موبدان را به تلاش گسترده ای واداشته بود و در قلمرو امپراطوری روم شرقی اختلاف های بین طرفداران تفسیرهای مختلف درباره ماهیت شخصیت حضرت مسیح(ع) در اوج خود بود.[19] مطمئناً این همه فضای اسلامی آن دوران را تحت تأثیر قرار می داد.

اصولاً بدون توجه به کنش و واکنش های اسلام با اندیشه هایِ مختلفِ به صحنه آمده آن دوران و چالش های مختلفی که ایجاد کرد نمی توان وضعیت قرون نخستین اسلام را درک کرد. چنانکه اشاره شد این وضعیت به طور مستقیم و یا غیر مستقیم هم توده مردم را تحت تأثیر قرار می داد و هم نخبگان جامعه و هم حاکمیت و نظام حاکم را. مضافاً که در عموم دوران های تاریخ اسلام سلسله های بزرگی وجود داشت و قلمروهای وسیع و متنوعی تحت سیطره حاکم اعم از خلیفه و یا قدرت های دیگر قرار داشت. ثبات این مجموعه وسیع مرتبط بود با ثبات دینی و اعتقادی و فقهی اش و لازمه این ثبات مقابله با هر آن چیزی بود که آن را تهدید می کرد. چه فقهی باشد و یا کلامی و بدین ترتیب اختلاف به تشتت منجر می شد.

8- نکته دیگر اینکه نوع رابطه دین و جامعه در جوامع اسلامی به گونه ای بوده و هست که پیوسته دین قوی ترین و تعیین کننده ترین عامل اجتماعی و سیاسی بوده و هست. نتیجه چنین می شود که انواع و اقسام اندیشه ها و گرایش های فکری و اعتقادی و احیاناً فقهی و حقوقی جهت نفوذ و نفوذ بیشتر می کوشند بیانی دینی بیابند و این خود عاملی است برای ایجاد اختلاف که در چنین مواردی عموماً به تشتت می انجامید و می انجامد. این جریان از گذشته وجود داشته و هنوز هم به گونه های مختلف وجود دارد و جوامع اسلامی را تحت تأثیر قرار می دهد.

نکته اساسی در این میان یکی منطق تحولی این اختلاف ها است و اینکه چگونه افکار و عقاید و آداب و رسوم دیگران؛ یعنی غیر مسلمانان اعم از همسایگان و غیر همسایگان جذب و فهم می شود و در زمانه خود چگونه تحول می یابد و دیگری به دلواپسی های دینی توده مردم بازمی گردد و اینکه در برابر اندیشه ها و گرایش های جدید چگونه واکنش نشان می دهند. مطمئناً در این میان عالمانی که دغدغه ای همچون توده مردم داشتند نقش به مراتب تعیین کننده تری داشتند.[20]  

مسئله بعدی به سیاست عمومی و دینی حاکمیت مربوط می شود و اینکه چگونه از موج های برخاسته ناشی از دلواپسی های دینی بهره گیرد و یا احیاناً در مقابل آن بایستد. در آنجا که حاکمیت در برابر گرایش جدید می ایستد عموماً به افراطی تر شدن پیروان اندیشه جدید می انجامد و مورد اتهام و تحت فشارشان قرار می دهد. این جریان کمک می کند که این تفاوت ها و اختلاف ها از چارچوب اجتماعی و دینی و فرهنگی خود خارج شود و صبغه ای سیاسی و بعضاً امنیتی یابد و اگر چنین نبود اختلاف ها کمتر به تشتت و پراکندگی می انجامید. بخشی از این تشتّت ها به دلیل برخورد شدید مردمی و یا حاکمیتی با آنها است. خصوصاً اگر زمینه های نژادی و قومی و زبانی وجود داشته باشد.

با توجه به نکات یاد شده باید گفت داستان اختلاف و تشتت در تاریخ مسلمانان متفاوت است با این سرگذشت در بین پیروان ادیان دیگر از جمله مسیحیان و حکومت های مسیحی. علی رغم شباهت های اسلام و خصوصاً ادیان ابراهیمی امّا تحولات آن متفاوت با دیگران است؛ و از جمله موضوع تفاوت ها و اختلاف های درونی پیروان این دین است و تشتت ها و پراکندگی های بعدی اش.  

9- علی رغم تمامی آنچه گفته آمد واقعیت این است که مشکل مسلمانان ناشی از تفاوت ها و حتی اختلاف های عقیدتی و فقهی شان نیست. مشکل اصلی این است که آنان در عمل نمی توانند با یکدیگر گفتگو و تعامل کنند. تفاوت ها و بلکه تضادهای دینی پیروان ادیان دیگر در بسیاری از موارد به مراتب بیش از مسلمانان است امّا حداقل در حال حاضر با یکدیگر به گونه ای جدی و به دور از مجاملات و تعارفات گفتگو و بلکه تعامل می کنند و به نتایج مثبتی رسیده و می رسند. 

این مسئله را  دلائل فراوانی است. بعضاً دینی و کلامی و فقهی و احیاناً تاریخی و حدیثی است و خصوصا به دوران صدر اسلام و جایگاه صحابه و تابعین و رابطه متقابل آنان با یکدیگر بازمی گردد و بعضاً به مفاهیم و ایده هایی که در دورن ساختار دینی هریک از شاخه های اسلامی شکل گرفته است. همچون مفهوم عدالت و حسن و قبح عقلی و یا شرعی و یا تلقی از خداوند و تقدیرات الهی و امثال این مفاهیم.

در گفتگوهای بین مذهبی عموماً به این نکته که ساختار دینی و در کلیت آن در نزد گروه های مختلف اسلامی چگونه شکل گرفته و بالیده و در طول تاریخ تکامل یافته کمتر توجه می شود. حال آنکه بدون دریافت دقیق و بیطرفانه و علمی این موضوع نمی توان سخن طرف مقابل را دریافت. این بدین معنی است که آنان نمی دانند از کدامین نقطه و یا نقاط آغاز کنند و با چه روشی به پیش روند و بیشتر در پی اثبات خویش هستند و نه فهم همدلانه طرف مقابل. گام نخست در جریان یک گفتگوی موفق فهم همدلانه متقابل است. این شرط لازم چنین گفتگویی است. گفتگوی موفق عمدتاً و بلکه کلاً به چنین فهم و درکی تأکید دارد و آن را صحنه ای برای زورآزمایی نمی داند.

10- البته مشکلات در حال حاضر صرفاً به این نکته راجع نمی شود. کشورهای اسلامی هریک تاریخ و فرهنگ خاص خویش را دارند و مهمتر این است که تجربه آنان با تاریخ جدید یکسان نیست؛ علی رغم آنکه این تجربه را مشترکات فراوانی است. در نهایت آنان فرزندان دو سلسله تحولات متفاوت هستند و بر این اساس منافع و مصالح متفاوتی دارند. این منافع و مصالح در طی دو سه دهه اخیر در بسیاری از موارد در تعارض کامل با دیگران قرار گرفته است.

هم اکنون انسجام و هماهنگی بین کشورهای آمریکای لاتین و یا آفریقای سیاه بیش از مجموعه کشورهای اسلامی و حتی مجموعه کشورهای عربی است. چنین جریانی و با این شدت در دهه های اخیر به وجود آمده و متأسفانه این شکاف در حال افزایش است. با صرف توصیه های دینی نمی توان این شکاف ها را پر کرد چراکه نتیجه طبیعی شرائطی است که این کشورها و گروه ها در آن قرار دارند.

این بدین معنی نیست که نمی توان از ابتکارات مختلف جهت انسجام بیشتر سود جست امّا این در صورتی ممکن است که درک دقیق و کاملی از شرایط و محدودیت ها و یا فرصت ها وجود داشته باشد و ابتکارات یاد شده با توجه به تمامی این نکات طراحی شود؛ همان گونه که دیگران انجام می دهند. اتحادیه اروپا که مجموعه بزرگی است از کشورها و اقتصادها و ظرفیت ها و توسعه یافتگی ها و عدم توسعه یافتگی های مختلف عملاً این گونه عمل می کند و اصولاً بدون رعایت چنین نکاتی نمی توانند انسجام داخلی را حفظ کنند و به پیش روند. آنها توانسته اند کشورهای عمیقاً توسعه یافته ای چون هلند و دانمارک و سوئد را در کنار کشورهایی همچون یونان و بلغارستان و رومانی قرار دهند. این همه را با توجه به تمامی آنچه باید لحاظ شود به انجام می رسانند. موفقیت آنان دقیقاً بدین دلیل است.